رتبه بندی به معنای تنظیم اشیاء یا افراد برمبنای یک ویژگی خاص و یا مجموعه‌ای از ویژگی‌های آن‌هاست. رتبه بندی اعتباری شامل ارزیابی احتمال پرداخت به‌موقع تعهدات مالی یک ناشر است. درواقع سنجشی است که در خصوص یک موضوع یا موضوعات مشابه جهت تعیین میزان برتری یک شرکت نسبت به دیگران انجام می‌شود. این سنجش می‌تواند در مورد وضعیت مالی یا اعتباری یک فرد یا یک موسسه باشد و یا به ارزش نسبی اوراق بهادار شرکت یا فرد مربوط شود که وضعیت مالی آن را نسبت به یک معیار مشخص می‌نماید یا ارزش آن اوراق را در مقایسه با سایر اوراق معلوم می‌کند. برای همین نیاز شرکت هایی با عنوان موسسات رتبه بندی بوجود آمدند. در این مقاله به بررسی عملکرد و وظایف موسسات رتبه بندی در ایران و سایر کشورها می‌پردازیم.

به‌طورکلی رتبه بندی به مفهوم ارزیابی است که یک شخص ثالث یا یک سازمان مستقل و بی‌طرف درباره‌ی اعتبار یک شرکت یا اوراق بهادار آن انجام می‌دهد. این عمل توسط یک‌نهاد مالی ثبت‌شده نزد سازمان بورس و اوراق بهادار با عنوان موسسه رتبه بندی صورت می‌گیرد. (Credit Rating Agency)

موسسه رتبه بندی (Credit Rating Agency)

موسسات رتبه بندی اعتباری، شرکت‌های خصوصی هستند که رتبه بندی ناشران و ابزارهای بدهی را بر عهده‌دارند. درواقع این موسسات ارزیابی بدهی و بررسی توانایی یک موسسه در ایفای تعهدات مالی را انجام می‌دهند. این سازمان‌ها نظرات خود را در مورد صلاحیت اعتباری یک شرکت در قالب رتبه بندی نشر می‌دهند.

این رتبه بندی بر اساس اطلاعات عام و خاص صورت می‌گیرد. اطلاعات عام در این فرآیند مواردی است که از طریق بورس و اوراق بهادار، گزارش خبری، گزارش صنعت، روند قیمت سهام و اطلاعات منتشرشده‌ی بانک مرکزی گردآوری‌شده باشد. اطلاعات خاص مشمول موافقت‌نامه‌های اعتباری، اکتساب شرکت‌ها و پیش‌بینی‌های تجاری می‌شود. این اطلاعات ویژه معمولا بر اساس توافقی محرمانه بین موسسه رتبه بندی و ناشر، تهیه‌شده و برخی اطلاعات به‌صورت محرمانه نزد موسسه رتبه بندی محافظت می‌شود.

موسسات اعتباری بین‌المللی، شرکت‌های بورسی دنیا را به‌طور مداوم رتبه بندی می‌کنند. این رتبه بندی ازنظر قیمت، ارزش و سودآوری صورت می‌پذیرد.

مهم‌ترین دلایل گسترش فعالیت این موسسه ها

با انتشار راهنمای اوراق بهادار صنعتی و متفرقه در سال ۱۹۰۰، نخستین موسسات رتبه بندی آغاز به کار کردند. با درک لزوم رتبه بندی شرکت‌ها، صنعت رتبه بندی اعتباری به‌سرعت رشد نموده و جایگاه ویژه‌ای را در بازارهای مالی به خود اختصاص داده است. در ایران رتبه بندی توسط بانک مرکزی و موسسات مشاوره‌ای ایرانی انجام می‌شود.

دلایلی مبنی بر گسترش فعالیت این موسسات وجود دارد که می‌توان آن‌ها را ذکر کرد

۱-همه‌ی موسسات مالی، اعتباری و بانکی قادر به ایجاد سیستمی متخصص رتبه بندی مشتریان خود نیستند و یا تمایل به‌صرف هزینه در این زمینه ندارند.

۲-موسسات رتبه بندی با در اختیار داشتن نیروهای مالی و متخصص، به‌موجب رقابت با سایر موسسات هم‌تراز، معیارهایی دقیق و کارا جهت رتبه بندی ایجاد می‌نمایند.

۳- موسسات رتبه بندی، به‌صورت حرفه‌ای شفاف‌سازی اطلاعات را برای سرمایه گذاران ایجاد نموده و شاخص های تحلیل و تصمیم‌گیری را در اختیار جامعه قرار می‌دهد.

مزایای رتبه بندی شرکت‌ها

اعتبارسنجی و رتبه بندی در دنیا، نظامی جهت کمک به‌نظام پولی مالی به‌منظور تخصیص بهینه‌ی وجوه و منابع مالی است. تخصیص بهینه منابع و وجوه موجب افزایش ارزش‌افزوده، رشد اقتصادی، کاهش معوقات بانکی و ایجاد گردش مالی در کشور خواهد شد. موسسات رتبه بندی مادامی‌که سبب شفافیت اطلاعات و نقاط قوت و ضعف شرکت‌ها می‌شود، راه‌حل‌هایی جهت رفع نواقص نیز ارائه می‌دهد. در حقیقت این موسسات منجر به اصلاح ساختار و افزایش اعتبارشده و درنهایت باعث رشد و توسعه کشور می‌شود.

رتبه بندی اعتباری می‌تواند عاملی جهت تبلیغات شرکت محسوب شود و شرکتی با رتبه درجه‌یک می‌تواند خود را به‌عنوان یکی از برترین ها در این حوزه معرفی کند. برای شرکت‌های درجه‌یک، دسترسی به منابع مالی آسان‌تر خواهد بود و سهام آن‌ها نیز با استقبال بیشتری در بازار مواجه می‌شود.

دیگر مزایای رتبه بندی برای شرکت‌ها

• دسترسی به منابع سرمایه ای جدید
• پذیرش بیشتر از سوی سرمایه گذاران
• توانایی دسترسی به بازارهای بدهی کوتاه‌مدت
• متنوع سازی منابع سرمایه گذاری
• کاهش وابستگی به بانک‌ها
• توانایی انتشار اوراق قرضه بلندمدت
• فراهم نمودن ارزیابی واقعی و مستقل از اعتبار شرکت
• ایجاد راهبردهایی جهت بهبود رتبه اعتباری و توانایی مالی
• امکان مقایسه در سطح بین‌المللی
• بالا بردن شفافیت و اطلاع‌رسانی

درواقع باوجود موسسات رتبه بندی، ریسک‌های موجود در بازارهای مختلف کاهش‌یافته و افراد با اطمینان خاطر بیشتری سرمایه گذاری می‌کنند.

انواع موسسات رتبه بندی

موسسات رتبه بندی اعتباری ازلحاظ اندازه، حوزه تمرکز و متدولوژی باهم متفاوت هستند. برخی از این موسسات تخصصی بوده و بر صنایع یا مناطق خاصی تمرکز دارند. بعضی از آن‌ها به شرکت‌های خصوصی می‌پردازند و به اوراق بهادار یا درآمد ثابت توجهی ندارند. برخی دیگر از موسسات نیز مشتریان حقیقی (خصوصاً در بانک‌ها، شرکت‌های بیمه، لیزینگ و…) را رتبه بندی می‌کنند.

به‌طورکلی موسسات رتبه بندی ازنظر جغرافیای به سه گروه زیر تقسیم می‌شوند:

1. ملی
2. منطقه‌ای
3. جهانی

در حوزه‌ی ملی، رتبه بندی مربوط به یک کشور خاص انجام می‌گیرد. در بخش منطقه‌ای، فعالیت این موسسات به مناطق جغرافیای (حوزه‌ی خلیج‌فارس و مدیترانه، آسیا و اقیانوسیه و…) محدود می‌شود و درزمینه‌ی جهانی، رتبه بندی در سطح بین‌المللی صورت می‌گیرد. رتبه بندی اشخاص حقیقی یا مشتریان و اشخاص حقوقی یا شرکت‌ها را می‌توان به هر یک از حوزه‌های ذکرشده (ملی، منطقه‌ای، جهانی) نسبت داد.

برترین موسسات رتبه بندی دنیا:

موسسات رتبه بندی از اساسی‌ترین نهاد مالی در کشورهای توسعه‌یافته به شمار می‌روند تا جایی که سرمایه گذاران قبل از هرگونه تصمیم برای سرمایه گذاری، به گزارش‌های این موسسات توجه دارند. از میان موسساتی که درزمینهٔ ی رتبه بندی اعتباری شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی فعالیت دارند می‌توان موسسات مودیز (Moody’s)، اس اند پی (S&P) و فیچ را نام برد. دو موسسه مودیز و اس اند پی بیشترین سهم در نظارت بر بازار جهانی و شرکت‌ها را دارند.

موسسه رتبه بندی اس اند پی (S&P)

با رشد بازارهای مالی، تجزیه و تحلیل ها و اطلاعات ارائه‌شده توسط موسسات رتبه بندی درزمینهٔ ی سهام، اوراق قرضه، صندوق های سرمایه گذاری مشترک و بسیاری از ابزارهای مالی بیش‌ازپیش مورداستفاده قرار گرفت. امروزه اس اند پی (S&P) نزدیک به ۷۰ درصد از سهم بازار جهانی را در اختیار دارد.

موسسه رتبه بندی مودیز (Moody’s)

این موسسه با سرمایه گذاری مشترک یا ادغام با موسسات محلی، بازار خود را توسعه بخشیده است. تعداد زیادی از ناشران، بانک‌ها، سرمایه گذاران، اعتباردهندگان و سایر واسطه‌های مالی از خدمات می‌کنند. این موسسه بیش از ۲۰ درصد بازار جهانی را از آن خود نموده است.

داشتن اعتبار و حسن شهرت یکی از الزامات مهم برای موسسات رتبه بندی اعتباری محسوب می‌شود. که محدودیت‌های بیشتری برای ورود به این عرصه ایجاد می‌کند.

موسسات رتبه بندی در ایران

در کشور ما لزوم راه‌اندازی موسسات رتبه بندی احساس شده. و مدت‌هاست به اهمیت این موضوع برای سرمایه گذاران، صادرکنندگان، بانک‌ها و کارگزاران پی برده شده است. به‌طور مثال وجود این موسسات در مورد سرمایه گذاران، فعالیت سرمایه گذاری را افزایش داده و ریسک اعتباری نسبی را اندازه‌گیری می‌کند. درنتیجه باعث افزایش کارایی بازار و کاهش هزینه‌ی وام‌دهندگان و وام‌گیرندگان می‌شود. با این امر عرضه ی سرمایه و رشد اقتصادی بیشتر شده و به ایجاد بازار سرمایه می‌انجامد.

در ایران صنعت رتبه بندی هنوز جایگاه مناسبی نیافته است. از عمده دلایل آن می‌توان به پارامترهایی اشاره داشت: مسائل فرهنگی، اقتصاد، آموزش، فقدان بانک اطلاعاتی متمرکز، خلأ شبکه تبادل اطلاعاتی قوی و کارآمد، عدم وضع قوانین و مقررات کافی، مسائل سیاسی.