اسناد خزانه اسلامی یکی از انواع اوراق بهادار در ابزارهای مالی است که توسط دولت‌ها یا نهادهای دولتی صادر می‌شوند و متعهد به پرداخت مبلغ اسمی آن‌ها در آینده به خریدار این اوراق هستند. این اوراق اصلی‌ترین ابزار بازار پول از نوع اوراق بدهی (Debt Securities) و بدون سود هستند که هدف اصلی آن‌ها تأمین کسری بودجه دولت‌ها است. این اوراق بدون ریسک هستند و باقیمتی کمتر از قیمت اسمی به خریداران یا طلبکاران از دولت واگذار می‌شود. در این مقاله از کالج تی بورس، به توضیح کامل اسناد خزانه اسلامی ، مزیت‌ها و نحوه محاسبه قیمت روز می‌پردازیم.

تاریخچه اسناد خزانه اسلامی  – اخزا

نخستین بار توسط دولت بریتانیا در سال ۱۶۹۴ با دستور ویلیام سوم به مبلغ ۲/۱ میلیون پوند برای جنگ با فرانسه توسط بانک انگلستان عرضه شد. این اتفاق باعث شد دولت‌ها این روش را کاری تضمین‌شده و با درصد موفقیت بالا ابتدا برای تأمین مالی جنگ‌ها و بعد سایر پروژه‌ها در نظر بگیرند.

شکل۱- اخزا ۱۰۰.۰۰۰ دلاری در سال ۱۹۶۹

این اوراق از ابتدای انتشار با توجه به هدف انتشار آن‌ها نام‌گذاری مختلفی داشتند. مثل؛ سهام تبدیلی %۴/۱‌۱۰ سال‌‌ ۱۹۹۹ (۱۰¼% Conversion Stock 1999)

حتما بخوانید: اوراق مشارکت چیست و چگونه اوراق مشارکت بخریم؟

انواع اوراق بهادار

تمامی اوراق بهادار را می‌توان به شرح جدول زیر نشان داد:

جدول ۱- انواع اوراق بهادار

حتما بخوانید: اوراق سلف و سلف موازی چیست؟

اسناد خزانه اسلامی (اخزا) چیست؟

اسناد خزانه اسلامی اوراقی هست که دولت جمهوری اسلامی ایران جهت تصفیه‌ی بدهی خود به طلبکاران حقیقی و حقوقی خود که در طرح‌های دولت محصول یا خدمتی ارائه کرده‌اند باقیمت اسمی و تاریخ سررسید مشخص می‌دهد. اسناد خزانه متداول در سایر کشورها توسط دولت آن کشور و باقیمتی کمتر از قیمت اسمی به خریداران یا طلبکاران به فروش می‌رسد و با این روش تأمین مالی بدهی‌های آن دولت پرداخت می‌شود. اما با توجه به مشکلات فقهی که این روش دارد دولت جمهوری اسلامی ایران بعد از صدور این اوراق، آن‌ها را به فروش نمی‌رساند و با واگذار کردن آن‌ها به پیمانکاران و یا طلبکاران دولت، بدهی خود را پرداخت می‌کند. درصورتی‌که پیمانکاران و کسانی که این اوراق را از دولت دریافت کرده‌اند به وجه نقد نیاز داشته باشند می‌توانند این اوراق را در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران به فروش برسانند.

چرایی انتشار اسناد خزانه اسلامی – اخزا

اسناد خزانه اسلامی اصلی‌ترین ابزار مورداستفاده در بازار پول است که بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران جهت اعمال سیاست‌های پولی خود از آن‌ها استفاده می‌کند و با این روش بدهی‌های دولت به طلبکاران و پیمانکاران غیردولتی پرداخت می‌شود. تأمین کسری بودجه، کنترل نقدینگی (Liquidity) و مدریت بازار نیز سایر اهداف انتشار این اوراق است.

حتما بخوانید: تسه چیست و چگونه اوراق بانک مسکن را خریداری کنیم؟

ریسک اسناد خزانه اسلامی

مهم‌ترین نگرانی و سوال پیش روی اشخاصی که این اوراق را دارند، عدم انجام تعهدات دولت در زمان سررسید است و همچنین به فروش نرفتن این اوراق بهادار است. دولت برای رفع نگرانی اول این بدهی را به‌عنوان بدهی ممتاز دولت شناخته و مانند حقوق و مزایای کارمندان خود اولویت اول خود می‌داند و خزانه داری کل کشور موظف به پرداخت مبلغ اسمی اسناد خزانه اسلامی در سررسید آن‌ها است و با توجه به اینکه این تعهد توسط وزیر امور اقتصادی و دارایی به امضا رسیده است، ریسک نکول (عدم انجام تعهد یکی از طرفین معامله) ندارد. با توجه به اینکه اسناد خزانه اسلامی در فرابورس ایران پذیرش‌شده است و اوراق بهادار با درآمد ثابت در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس ایران سهم زیادی از معاملات روزانه را دارا است (حجم معاملات روزانه بیش از دویست میلیارد تومان) ریسک نقد شوندگی و به فروش نرفتن، اسناد خزانه دولتی را تهدید نمی‌کند و دارندگان اسناد خزانه اسلامی می‌توانند هر زمان اقدام به فروش این اوراق در این بازار کنند.

تفاوت اسناد خزانه اسلامی با سایر اوراق بهادار

مهم‌ترین تفاوت‌های اخزا با سایر اوراق بهادار را می‌توان در جدول زیر شرح داد؛

جدول۲- تفاوت اسناد خزانه اسلامی با سایر اوراق بهادار

حتما بخوانید: ماده ۱۴۱ قانون تجارت چگونه سهام شرکت را به تعلیق در می‌آورد؟

احزا هیچ‌گونه پرداخت سود به‌صورت میان‌دوره‌ای نداشته و سود دارندگان این اوراق و سرمایه گذاران از تفاوت قیمت خرید این اوراق و ارزش اسمی آن در سررسید ناشی می‌شود. که این مبلغ اسمی توسط دولت تعیین و پرداخت می‌شود. در زیر نمودارهای قیمتی (تکنیکال) اسناد خزانه دولتی (به‌طور مثال؛ اخزا ۷۲۲) با سایر اوراق بهادار (به‌طور مثال؛ شستا۹۹۲) مقایسه شده است؛

نمودار۱- اخزا۷۲۲

نمودار۲- شستا۹۹۲

مزیت‌های انتشار اسناد خزانه اسلامی

مزایای انتشار این اوراق را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:

• معاف از مالیات
• ایجاد بستر مناسب برای توسعه ابزارهای مالی بازار سرمایه
• تسهیل سیاست‌گذاری پولی و مالی جهت تنظیم و کنترل انتظارات بازار
• پیدا کردن نرخ سود بدون ریسک مورد انتظار بازار
• کاهش استقراض بین‌المللی دولت و تأمین مالی از داخل کشور
• مدیریت بدهی‌ها توسط دولت
• کنترل نقدینگی توسط بانک مرکزی
• دریافت سود بدون ریسک توسط مردم

حتما بخوانید: مؤسسات رتبه بندی چیست و چه وظایفی دارند؟

چگونگی انتشار و فروش اسناد خزانه اسلامی

اسناد خزانه اسلامی از ردیف بودجه اختصاص‌یافته توسط وزارت امور اقتصادی و دارایی منتشر می‌شود. سپس سازمان‌های دولتی بر اساس بودجه‌ی تخصیص‌یافته و اولویت‌بندی زمانی، لیستی از پیمانکاران طلبکار از دولت به‌واسطه‌ی خدمت ارائه‌شده به آن سازمان دولتی را به بانک عامل معرفی می‌کنند. بانک عامل بعد از احراز هویت و دریافت مدارک لازم  لیست پیمانکاران را به فرابورس ایران اعلام خواهد کرد و بعد از  طی ۱۰ روز کاری، اطلاعات در سامانه معاملات ثبت می‌شود و بعدازآن پیمانکاران در صورت نیاز به وجه نقد می‌توانند قبل از تاریخ سررسید این اوراق را در بازار ابزارهای نوین مالی فرابورس به فروش برسانند.

محاسبه قیمت روز فروش اسناد خزانه اسلامی

قیمت این اوراق به ۲ فاکتور زیر بستگی دارد:

1. نرخ سود مورد انتظار بازار
2. تعداد روز باقی‌مانده تا سررسید

قیمت روز فروش اسناد خزانه اسلامی با فرمول زیر محاسبه می‌شود؛

به‌طور مثال اگر ۱۵۰ روز تا سررسید باقی‌مانده باشد و نرخ بازده مورد انتظار بازار ۲۲% باشد قیمت این اوراق به شرح زیر خواهد شد: حال اگر ۵۰ روز تا سررسید باقی‌مانده باشد و نرخ بازده مورد انتظار بازار همان ۲۲% باشد قیمت بدین شرح تغییر خواهد کرد: اگر ۵۰ روز تا سررسید باقی‌مانده باشد و نرخ بازده مورد انتظار بازار ۲۴% باشد قیمت به شرح زیر تغییر خواهد کرد: با توجه به محاسبات بالا این نتیجه به دست می‌آید که هر چه به‌روز سررسید این اوراق نزدیک می‌شویم، قیمت روز به قیمت اسمی نزدیک‌تر می‌شود. همچنین هرچقدر نرخ بازده مورد انتظار بازار بیشتر شود قیمت روز اسناد خزانه اسلامی کاهش می‌یابد.

حتما بخوانید: قرارداد اختیار معامله چیست؟

چگونگی تعیین قیمت اسناد خزانه اسلامی در بازار

قیمت بازاری این اسناد با توجه به عرضه و تقاضا در روز عرضه اولیه و به ۲ روش زیر مشخص می‌شود؛

الف) روش ثبت سفارش:

در این روش قیمت‌های موردتقاضا نشان داده نمی‌شود و خریداران نمی‌توانند قیمتی به‌جز قیمت موردتقاضای خود را ببینند. حجم سفارشات خریداران باید حداقل ٨٠٪؜ حجم کل اوراق باشد و بعد از کشف قیمت حجم معاملات باید حداقل ٨٠٪؜ اوراق عرضه شده باشد.

ب) روش حراج:

در روش حراج، در یک جلسه معاملاتی قیمت با توجه به رقابت خریداران تعین می‌شود. این روش دقیقاً مشابه معاملات سهام در بورس اوراق بهادار است. در تعیین قیمت به این روش حتما باید به تاریخ سررسید و نرخ بازده مورد انتظار بازار توجه کرد و ارزش قیمتی اوراق را با توجه به فرمول قیمت روز فروش اخزا قبل از خرید محاسبه کرد.

 محاسبه سود خرید و نگهداری اسناد خزانه اسلامی

نرخ مؤثر بازده تا سررسید (Yield to Maturity=YTM) به‌صورت روزشمار و با فرمول زیر قابل‌محاسبه است: F: قیمت اسمی P: قیمت خرید T: تعداد روزهای سال(۳۶۵) N: تعداد روزهای باقی‌مانده تا سررسید

حتما بخوانید: پول هوشمند در بورس چیست و چطور ورود پول هوشمند را تشخیص دهیم؟

از طریق سایت فرابورس ایران و این لینک نیز می‌توان بدون انجام محاسبات نرخ مؤثر بازده‌ اوراق را به دست آورد.

شکل۲- صفحه مربوط به محاسبه بازده خرید اوراق فرابورس ایران

کارمزد خرید و فروش اسناد خزانه اسلامی

همانند تمامی اوراقی که در بورس و فرابورس ایران معامله می‌شوند، خرید و فروش اخزا هم دارای کارمزد به شرح زیر است:

جدول۳- جدول کارمزدها

جمع‌بندی

اسناد خزانه اسلامی از دسته اوراق بهادار هست که توسط دولت و باهدف تسویه بدهی‌های دولت به پیمانکاران و افرادی هست که در طرح‌ها و پروژه‌های دولتی خدمت یا محصولی ارائه نموده‌اند. این اوراق سود دوره‌ای نداشته و دارندگان این اوراق تنها از تفاوت قیمت اسمی باقیمت روز منتفع می‌شوند و با توجه به اینکه اخزا به‌عنوان بدهی ممتاز دولت شناخته می‌شود ریسک سرمایه گذاری نداشته و در هر زمان قابلیت نقد شوندگی دارد.